PMEG 2023

38.2.31. UM

La sufikso UM ne havas difinitan signifon. Per ĝi oni faras vortojn, kiuj havas ian rilaton al tio, kio staras antaŭ UM. Ĉiun UM-vorton oni devas aparte lerni. Ekzistas tamen kelkaj grupoj de UM-vortoj kun similaj signifoj.

Agi per io «

Multaj UM-verboj signifas “agi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ UM”:

  • folio foliumi = turni la foliojn de libro aŭ gazeto por rapide kaj pase iom legi

  • palpebro palpebrumi = rapide fermi kaj malfermi la palpebrojn

  • okulo okulumi = ĵeti avidan, amdeziran rigardon al iu

  • brako brakumi = ĉirkaŭbraki

Provizi per io «

Iuj UM-verboj signifas “provizi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ UM”:

  • aero aerumi = elmeti al aero, enlasi aeron por freŝigi

  • suno sunumi = elmeti al la sunradioj

  • sukero sukerumi = kovri per sukero

  • sapo sapumi = kovri aŭ ŝmiri per sapo (= sapi)

Por tiu ĉi signifo oni uzas iafoje la teĥnikan sufikson IZ.

Ekzekutado «

Grupo de UM-verboj montras manieron de ekzekutado, mortigado:

  • kruco krucumi = najli aŭ ligi al kruco por mortigi

  • pendi pendumi = pendigi per ŝnuro ĉirkaŭ la kolo por mortigi

  • ŝtono ŝtonumi = mortigi per ĵetado de ŝtonoj

  • gaso gasumi = mortigi per venena gaso

  • dek dekumi = ekzekuti ĉiun dekan homon el grupo por puni la tutan grupon (komparu kun dekuma)

  • kvarono kvaronumi = ekzekuti per tranĉado en kvar partojn

Vestaĵparto «

Iuj UM-vortoj estas nomo de vestaĵparto aŭ simila afero. Tio, kio staras antaŭ UM montras korpoparton, ĉe kiu la afero troviĝas:

  • kolo kolumoFE.42 = vestaĵparto, kiu ĉirkaŭas la kolon

  • mano manumoFE.42 = la ekstrema ĉemana parto de maniko

  • plando plandumo = la plata malsupro de ŝuo

  • dorso dorsumo = surdorsa parto de ekz. jako aŭ ĉemizo

  • nazo nazumo = speco de okulvitroj, kiuj fiksiĝas pinĉe sur la nazo

  • buŝo buŝumo = buŝingo, kiu malhelpas mordadon (uzata ekz. ĉe hundo)

  • hufo hufumo = huffero, protekta ferpeco por hufo (ekz. de ĉevalo)

Rimarku, ke brakumo ne signifas “maniko”, sed “ĉirkaŭbrakado”, kvankam brako estas korpoparto.

Nombrosistemo «

UM estas uzata en matematiko por fari nomojn de nombrosistemoj. Oni metas UM post nombro, kiu montras, kiom da ciferoj uzas la sistemo:

  • du duuma nombrosistemo = sistemo kun du ciferoj, binara sistemo

  • dek dekuma nombrosistemo = sistemo kun dek ciferoj, decimala sistemo (komparu kun dekumi)

  • dek ses deksesuma nombrosistemo = sistemo kun dek ses ciferoj

Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson ARI.

Diversaj UM-vortoj «

  • malvarma malvarmumiFE.42 = malsaniĝi je tuso, nazkataro k.t.p. (supoze pro malvarmo)

  • plena plenumiFE.42 = fari plene (taskon, devon k.s.)

  • gusti gustumi = senti guston, provi guston

  • aminda amindumi = montri sin aminda al iu por kapti ties amon

  • cerbo cerbumi = forte kaj pene pensi

  • loto lotumi = (dis)doni/premii laŭ decido per lotado

  • alfabeto alfabetumo = lernolibro pri skribado kaj legado (per alfabeto)

  • bruli brulumo = inflamo

  • komuna komunumo = administra distrikto ĉirkaŭ urbo, societo aŭ organizo kunlabora, kunloĝa k.t.p.

  • lakto laktumo = laktaspekta semo de fiŝo

  • korto kortumo = granda kaj grava juĝejo

  • dekstra dekstruma = tia, ke ĝi turniĝas aŭ volviĝas dekstren (horloĝdirekten)

  • proksima proksimume = ne ekzakte, ĉirkaŭ

  • somero somerumi = pasigi somerajn feriojn en agrabla loko

Superfluaj UM «

En iuj UM-verboj UM estas superflua, ĉar simpla sensufiksa verboformo bone taŭgas, ekz.: butonumibutoni, akvumiakvi, salumisali, kuprumikupri, tendumitendi. Simplan verbon oni uzu por ago, kiu rekte kaj simple rilatas al signifo de la radiko. UM-verbo taŭgas por alia, pli speciala signifo, kiel ekz. ĉe foliumi kaj okulumi. Multaj iamaj UM-verboj estas nuntempe uzataj sen UM.

Novaj UM-vortoj «

Se oni volas krei novan UM-vorton, oni estu tre singarda, ĉar aliaj ĝin eble ne komprenos. UM-vorto, kiu aliĝas al iu el la ĉi-antaŭaj grupoj, pli facile akceptiĝas, dum UM-vorto, kiu ne similas al jam ekzistanta UM-vorto, estas pli malfacile enkondukebla. Ofte oni tamen faras okazan UM-vorton, kiu kompreniĝas pro la kunteksto, kaj kiu poste malaperas.

Ordinara radiko «

Iafoje UM aperas kiel ordinara radiko kun diversaj improvizaj signifoj:

  • umo = afero kies nomon oni momente ne memoras, afero stranga aŭ nepriskribebla...

  • umi = fari ion nedifineblan, strangan, hontindan...